Η συμμόρφωση ορίζεται ως μια αλλαγή στην συμπεριφορά ή τις απόψεις ενός ατόμου, η οποία πηγάζει από πραγματική ή φανταστική πίεση από κάποιο άλλο άτομο ή ομάδα.
Πόσο επιρρεπείς είμαστε στην πίεση αυτή και ποιοι είναι οι κυριότεροι παράγοντες που συμβάλλουν σ’ αυτό;
Μια σειρά πειραμάτων που έγινε την δεκαετία του ’50 από τον Σόλομον Ας (Solomon Asch), έδειξε ότι οι άνθρωποι είναι πολύ πιο επιρρεπείς στην πίεση αυτή από ότι νομίζουν ή θα ήθελαν να είναι.
Ακόμη και ίδιος ο Ας δεν πίστευε πριν από το πείραμα ότι οι άνθρωποι θα ήταν τόσο εύκολο να εκφράσουν απόψεις που ήταν τόσο εξόφθαλμα λανθασμένες. Το συγκεκριμένο πείραμα είχε περίπου ως εξής:
Ένας εθελοντής φοιτητής, το υποκείμενο (που δεν γνώριζε τον πραγματικό σκοπό του πειράματος), έμπαινε σ’ ένα δωμάτιο όπου βρίσκονταν τέσσερα άλλα άτομα (οι οποίοι ήταν συνεργοί στο πείραμα) και νόμιζε ότι θα συμμετείχε σε κάποιο τεστ αντίληψης. Ο υπεύθυνος για την διεξαγωγή του πειράματος έδειχνε σε όλους τέσσερις κάθετες γραμμές. Η δουλειά τώρα των συμμετεχόντων ήταν απλά να υποδείξουν ποια από τις τρείς γραμμές στα δεξιά έχει το ίδιο μήκος με την γραμμή Χ στα αριστερά.
Αρχικά το υποκείμενο θεωρεί ότι η απάντηση είναι εύκολη και ότι θα απαντήσει το Β που είναι και το σωστό. Δεν είναι όμως η σειρά του ακόμη να απαντήσει. Πρέπει πρώτα να περιμένει τους άλλους τέσσερις και μετά να δώσει την δική του απάντηση. Ο πρώτος που είναι η σειρά του, κοιτάζει προσεκτικά τις γραμμές και απαντά «Η γραμμή Α». Το υποκείμενο κοιτάζει έκπληκτο αυτόν που μόλις έδωσε ως απάντηση το Α και διερωτάται αν τώρα αυτός είναι τυφλός ή τρελός. Έρχεται η σειρά του δεύτερου να απαντήσει, ο οποίος πάλι επιλέγει το Α ως απάντηση. Το υποκείμενο τώρα αρχίζει να νιώθει περίεργα και αμήχανα. Ο τρίτος επίσης επιλέγει την γραμμή Α ως απάντηση. Το υποκείμενο ξαναβλέπει τις γραμμές και αναρωτιέται αν είναι αυτός που έχει τελικά το πρόβλημα. Στην συνέχεια και ο τέταρτος δίνει ως απάντηση το Α. Τελικά φτάνει και η σειρά του υποκειμένου το οποίο διστακτικά επιλέγει το Α ως την σωστή απάντηση.
Το πείραμα έχει επαναληφτεί αρκετές φορές από την δεκαετία του ’50 μέχρι τις μέρες μας με παρόμοια αποτελέσματα. Σε μια σειρά 12 ερωτήσεων, περίπου τα ¾ αυτών που συμμετείχαν υπόκυψαν τουλάχιστον μια φορά δίνοντας την λάθος απάντηση, για να συμμορφωθούν με τις λανθασμένες απαντήσεις που επίτηδες έδιναν οι υπόλοιποι.
Η εσωτερική σύγκρουση που προκύπτει για το υποκείμενο κατά την διάρκεια του πειράματος, οφείλεται σε δύο επιθυμίες. Από την μια έχουμε την επιθυμία του να δώσει την σωστή απάντηση και από την άλλη την επιθυμία του να πάει με το ρεύμα και να γίνει αποδεκτός από τους υπόλοιπους.
Επιπλέον μελέτη έδειξε ότι η πλειοψηφία των ανθρώπων πιστεύουν ότι το κυρίως κίνητρο για τους ίδιους είναι η επιθυμία τους να είναι σωστοί, αλλά ταυτόχρονα πιστεύουν ότι οι άλλοι άνθρωποι έχουν ως κύριο κίνητρο τους την επιθυμία να γίνουν αρεστοί από την υπόλοιπη ομάδα.
Αυτό δείχνει ότι οι περισσότεροι από μας γνωρίζουμε ότι οι άλλοι άνθρωποι συμμορφώνονται, αλλά υποτιμούμε κατά πολύ τον βαθμό στον οποίο εμείς οι ίδιοι συμμορφωνόμαστε απέναντι σε απόψεις και ιδέες που μπορεί εσωτερικά να θεωρούμε λανθασμένες.
5 παράγοντες που επηρεάζουν τον βαθμό συμμόρφωσης ενός ατόμου
Ομοφωνία
Ο βαθμός ομοφωνίας είναι από τους πιο σημαντικούς παράγοντες που συντελούν στην αύξηση ή την μείωση της συμμόρφωσης. Ο Ας έχει αποδείξει πειραματικά ότι εάν έστω και ένα άλλο άτομο δώσει την ορθή απάντηση (γραμμή Β), τότε οι πιθανότητες του υποκειμένου να συμμορφωθεί με την λανθασμένη απάντηση των άλλων μειώνονται κατακόρυφα. Αυτό επίσης συμβαίνει όταν πάλι κάποιος δώσει λανθασμένη απάντηση, αλλά διαφορετική (γραμμή Γ) από αυτήν της πλειοψηφίας (γραμμή Α).
Δέσμευση
Η συμμόρφωση κάποιου φαίνεται να επηρεάζεται σημαντικά από την αρχική δέσμευση του σε κάποια απόφαση. Αν για παράδειγμα ένας διαιτητής σε κάποιον αγώνα με 20000 φιλάθλους πάρει μια απόφαση πριν συμβουλευτεί τους επόπτες τότε είναι πιο δύσκολο για τον ίδιο να την αλλάξει αργότερα, παρά αν συμβουλευόταν τους επόπτες προτού δηλώσει δημοσίως την απόφαση του.
Ευθύνη
Ο βαθμός ευθύνης που έχει να επωμιστεί το άτομο που λαμβάνει μια απόφαση είναι αντιστρόφως ανάλογος με τον βαθμό συμμόρφωσης απέναντι στην όποια πίεση του ασκηθεί. Αν δηλαδή κάποιος που θα πάρει μια απόφαση γνωρίζει ότι αργότερα θα πρέπει να λογοδοτήσει και να εξηγήσει το σκεπτικό πίσω από την απόφαση του, τότε έχει πολύ λιγότερες πιθανότητες να «πάει με το ρεύμα» και περισσότερες να στηριχθεί στην δική του κρίση.
Ο χαρακτήρας και η κουλτούρα
Ένας άλλος παράγοντας που επηρεάζει τον βαθμό συμμόρφωσης είναι ο χαρακτήρας του ατόμου. Άτομα που έχουν χαμηλή αυτοπεποίθηση τείνουν να συμμορφώνονται περισσότερο σε σχέση με άτομα που έχουν ψηλότερη αυτοπεποίθηση. Σημαντικό επίσης ρόλο παίζει και η κουλτούρα ή η κοινωνία στην οποία μεγαλώνει ο καθένας. Σε πειράματα που έγιναν σε 17 διαφορετικές χώρες βρέθηκε ότι η τάση για συμμόρφωση ήταν πολύ μεγαλύτερη σε κολεκτιβιστικές κοινωνίες, όπως η Ιαπωνία, Κίνα και Νορβηγία από ότι σε ατομικιστικές κοινωνίες όπως οι Η.Π.Α. και η Γαλλία.
Η ομάδα που ασκεί την πίεση
Ο ίδιος ο χαρακτήρας και η σύσταση της ομάδας μπορεί να ενεργήσουν καταλυτικά απέναντι στον βαθμό συμμόρφωσης του ατόμου. Αυτό μπορεί να συμβεί όταν:
- Τα μέλη της ομάδας που ασκεί την πίεση θεωρούνται ειδήμονες σε κάποιο ζήτημα
- Τα μέλη της (έστω και μερικά από αυτά) για κάποιο λόγο είναι σημαντικά για το άτομο που δέχεται την επιρροή.
- Τα μέλη έχουν ήδη κάποιου είδους σχέση με το άτομο.
Αν για παράδειγμα κάποιος άσχετος με την οικονομία βρεθεί σε ένα κύκλο συζήτησης όπου αρκετοί είναι οικονομολόγοι, τότε σίγουρα η αυτοπεποίθηση που θα έχει για τα επιχειρήματα του δεν θα είναι μεγάλη, έτσι θα τείνει να συμμορφωθεί περισσότερο με τις όποιες διαφορετικές από τις δικές του απόψεις.
3 είδη συμμόρφωσης και οι ψυχολογικές αντιδράσεις του ατόμου
Ενδοτικότητα
Όταν το κίνητρο του ατόμου για να συμμορφωθεί είναι η άμεση ανταμοιβή ή η αποφυγή κάποιας τιμωρίας τότε αυτού του είδους η συμμόρφωση δεν πρόκειται να διαρκέσει επ’ άπειρον, αλλά μόνο για όσο υφίστανται τα συγκεκριμένα κίνητρα. Το άτομο σε αυτή την περίπτωση φαίνεται να ενδίδει εξωτερικά, αλλά διατηρεί μέσα του τις δικές του απόψεις και αξίες. Με αυτό τον τρόπο συντηρούνται για παράδειγμα οι δικτατορίες. Η πλειοψηφία των ανθρώπων θα συμμορφώνονται για όσο υπάρχει η απειλή του δικτάτορα, αλλά σε καμιά περίπτωση δεν εσωτερικεύουν τις αξίες που τους επιβάλλονται ή την αφοσίωση τους προς τον δικτάτορα. Αν ο δικτάτορας έφευγε με κάποιο τρόπο τότε σε πολύ μικρό διάστημα οι πλείστοι με ευκολία θα απέρριπταν και τον ίδιο, αλλά και τα όσα εκπροσωπούσε.
Ταύτιση
Μια διαφορετική αντίδραση παρουσιάζεται όταν το άτομο προσπαθεί να ταυτιστεί με κάποια ομάδα ή άλλο άτομο τα οποία θεωρεί ως πρότυπα. Όπως και στην προηγούμενη περίπτωση, έτσι και τώρα το άτομο δεν συμμορφώνεται επειδή αυτή καθ’ εαυτή η συμπεριφορά ή άποψη το ικανοποιεί ενδόμυχα, αλλά την υιοθετεί διότι αυτό θα το κάνει αποδεκτό και αρεστό προς τα άτομα ή την ομάδα. Η διαφορά για το άτομο αυτής της περίπτωσης από την προηγούμενη (όπου δεν πιστεύει καθόλου τον δικτάτορα) είναι ότι πιστεύει στις αξίες που πρεσβεύει το πρότυπο του, αλλά όχι σε μεγάλο βαθμό. Επίσης οι όποιες αξίες ή συμπεριφορές που υιοθετεί σε αυτή την περίπτωση είναι άρρηκτα δεμένες με το πρότυπο του. Αν για κάποιο λόγο το πρότυπο εκπέσει από την υπόληψη του τότε και οι συμπεριφορές αυτές θα τείνουν να εκλείψουν.
Εσωτερίκευση
Ένα άλλο είδος συμμόρφωσης είναι η εσωτερίκευση. Σε αυτήν την περίπτωση η αξία ή η πεποίθηση ριζώνει βαθιά μέσα του και είναι σχεδόν μόνιμη. Γίνεται μέρος του συστήματος αξιών του ατόμου και ανατροφοδοτείται από το ίδιο ανεξάρτητα πλέον από την πηγή προέλευσης της. Αυτό συμβαίνει όταν κάποιος πειστεί πλήρως για την ειλικρίνεια και την ευθύτητα της ομάδας και οι αξίες της τον ικανοποιούν ενδόμυχα.
Από εξελικτικής σκοπιάς η τάση αυτή των ανθρώπων για συμμόρφωση απέναντι στην κοινωνική επιρροή είναι φυσική απόρροια του γεγονότος ότι ο άνθρωπος είναι από την φύση του κοινωνικό ζώο, όπως θα τον χαρακτήριζε και ο Αριστοτέλης. Αυτή έχει τεράστια εξελικτική αξία για τον άνθρωπο αφού χωρίς αυτή πιθανόν να μην υπήρχε καν η ανθρωπότητα ή τουλάχιστον να μην έφτανε ποτέ στα σημερινά επίπεδα εξέλιξης.
Οι άνθρωποι στα αρχαιότερα χρόνια είχαν να αντιμετωπίσουν πολύ εχθρικότερα περιβάλλοντα στην καθημερινότητα τους απ’ ότι ο σύγχρονος άνθρωπος. Η άμεση συμμόρφωση με την ομάδα ήταν αρκετά συχνά ζήτημα ζωής και θανάτου. Αν για παράδειγμα βρισκόσαστε με μια ομάδα ανθρώπων σε κάποια προϊστορική ζούγκλα και οι υπόλοιποι άρχιζαν ξαφνικά να τρέχουν, τότε χωρίς πολλή σκέψη θα αρχίζατε να τρέχετε και εσείς, ειδάλλως, αν ως ανεξάρτητο άτομο που είστε καθόσαστε να μελετήσετε και να κρίνετε από μόνοι σας αν πράγματι υπάρχει απειλή, τότε μπορεί να γινόσαστε το επόμενο γεύμα ενός σμιλόδοντα.
Ο συγκεκριμένος φυσικός μηχανισμός μπορεί όμως να χρησιμοποιηθεί από όσους γνωρίζουν πως να τον χειριστούν αποτελεσματικά για να χειραγωγήσουν και να εκμεταλλευτούν τους άλλους. Εναπόκειται λοιπόν στον καθένα ξεχωριστά να αναπτύξει την απαιτούμενη κριτική ικανότητα που θα του επιτρέψει να αναγνωρίσει και να αναχαιτίσει τις αρνητικές αυτές επιρροές.
Εννοείται φυσικά ότι οι πιο χειραγωγήσιμοι άνθρωποι δεν είναι μόνο αυτοί που τείνουν σχεδόν πάντοτε να συμμορφώνονται, αλλά και αυτοί που συνηθίζουν να αντιδρούν για χάρη της αντίδρασης. Και οι δύο αυτές περιπτώσεις παρουσιάζουν έλλειψη ουσιαστικής κριτικής σκέψης, αλλά και μεγάλο βαθμό προβλεψιμότητας ο οποίος τους καθιστά εξαιρετικά ευάλωτους στην χειραγώγηση.
Σημειώσεις – Πηγές
Elliot Aronson – The Social Animal
